Breaking out is following your bliss pattern, quitting the old place, starting your hero journey, following your bliss. You throw off yesterday as the snake sheds its skin. - Joseph Campbell
Nu wij aan het einde van 2023 zijn gekomen en het nieuwe jaar voor de deur staat, is het een goed idee om te reflecteren op datgene dat geweest is en datgene dat moet komen. Een jaar is immers slechts goed afgesloten zodra er een diepere betekenis gevonden kan worden aan zowel het oude als de transitie naar het nieuwe. Net als de slang die telkens haar huid aflegt om haar verbintenis met zichzelf en de wereld te verdiepen, dienen wij ook onszelf te verdiepen door het oude los te laten en het nieuwe te verwelkomen.

Het mooie van dit symbool van de slang is de dood en wedergeboorte. Ondanks de transformatie, de dood van de oude bestaansvorm, is het leven transformerend en uiteindelijk onsterfelijk. In de stilte van de ruimte, de eindeloze expansie van het heelal, is de levenskracht overal te vinden. De Chinezen noemen deze kracht de Chi, de Hindoes noemen deze Prana, in het Westen heet deze kracht Vril of Orgone, en voor de sciencefictionliefhebbers heet deze The Force.
Aangezien wij grotendeels vervreemd zijn geraakt van dit proces van dood en wedergeboorte in de psyché is het een goed idee om opnieuw hiernaar te kijken, en dit brengt me op het werk van de Amerikaanse Jungiaan John Weir Perry (1914 – 1998) die bekend stond om zijn opvatting en werkwijze dat een angstwekkende verschijnsel als een psychose eenzelfde proces van dood en vernieuwing in zich heeft. Dit is weliswaar een dramatisch voorbeeld, maar de moeite waard om van dichterbij te betrachten.

Perry was - zoals zijn tijdgeest betaamt - begaan met traditionele behandelmethodes en geen voorstander van zwaar verdoofde en in wit geklede psychotische patiënten in psychiatrische klinieken. Hij was stichter geweest van het Diabasis huis, waar aandacht besteed werd aan de inhoud van psychotische gedachten en opwellingen, aangezien deze aldus Perry een vernieuwing proberen te bewerkstelligen. Een psychose is geen ondergang, maar een pijnlijk geestelijk geboorteproces om een nieuw, verheven psychisch bewustzijn te baren. Het ego is te beperkt geworden en wordt opengebroken om nieuwe ervaringen binnen te laten. Net als bij geboorte niet alle bevallingen even soepel verlopen, vindt op psychisch niveau hetzelfde plaats, met een psychose als geestelijke geboortepijn waar aandacht aan besteed dient te worden.
Ten tijde van een psychose veronderstelt men vaak dat het epicentrum ervan in het ego ligt. Het “Ik” is op een of andere manier in het ongerede geraakt en moet opgeknapt worden. Perry ziet dat anders. Volgens hem ligt het epicentrum van een psychose in het Zelf, oftewel het gehele psychische universum waarvan het ego slechts een klein onderdeel is. De wijde psychische oceaan waar het ego als een bootje op drijft is waar de onrust begint. Deze psychische zee staat hol, en alsof door een tsunami getroffen, wordt het bootje van het ego gekapseisd en de onbewuste psychische inhouden stromen het bewuste binnen. Dikwijls ervaart men een psychose letterlijk als een geestelijke tsunami of een aardbeving. Sommigen denken dat het einde der tijden is aangebroken en ervaren de wereld in een toestand van extreme chaos en verval. Anderen zien overal lijken om zich heen of denken dat ze omgekomen zijn en zich in het hiernamaals bevinden. Anderen proberen zich van het leven te beroven uit overtuiging dat ze moeten sterven om opnieuw in een verheven toestand geboren te worden. De buitenwereld verloor haar luister en binnenin is een intens psychisch proces bezig zich te voltrekken. De perceptie van tijd is dikwijls verstoord, en het is niet vreemd te veronderstellen dat iemand zich aan het begin van de schepping van het heelal bevindt. Het oude leven is in rap tempo bezig te vergaan om ruimte te maken voor het nieuwe. Voor de buitenstaander komt iemand in deze toestand als verward en onsamenhangend over, maar binnenin speelt zich een proces af dat op zichzelf zinvol is met een geheel eigen betekenis. Vanwege de gelijkenissen die veel psychosen met elkaar vertonen kan geconcludeerd worden dat hier sprake is van een universeel proces en niet zomaar een foutieve mentale functionering. Evenals de slang die haar huid aflegt, of de rups die een vlinder wordt, is dit proces geen resultaat van het functioneren van het ego, maar van een proces dat buiten het ego plaatsvindt, in het Zelf. Het ego staat voor de moeilijke taak deze verandering te accommoderen.

Meestal vindt iemand in deze toestand een archetypische figuur die in staat lijkt deze psychose op te heffen. Het kan de behandelaar zijn of een oude ridder, een tovenaar, een engel, God, een krachtdier of een ander verschijnsel, afhankelijk van het archetype dat zich aandient. Vervolgens wordt er een geestelijk huwelijk, oftewel een hieros gamos voltrokken met het archetype waarin een nieuw bondgenootschap gevormd wordt met deze innerlijke kracht. Een nieuw alchemisch elixer is uit deze reactie ontstaan en begint de persoon van lieverlee uit de psychose te geraken. Het resultaat van deze vernieuwing is een geïntegreerd bestaan, een meer gebalanceerde en compassievolle kijk op het leven en een gevoel van een diepe verbintenis met de wereld om zich heen. Dikwijls vindt iemand die een psychose onder de leden heeft gehad iets van zijn gading bij het helpen van mensen in nood of is meesterlijk geworden in het begrijpen van het gedrag van anderen. Vandaar dat Perry ervaringsdeskundigen als hulpverleners had aangenomen bij zijn Diabasis huis.
Het voorbeeld van psychosen is erg dramatisch, maar aangezien hier archetypische krachten werkzaam zijn kan dit gezien worden als een inherent onderdeel van het mens-zijn. Het is een open vraag of mensen er meer baat bij zouden hebben als er meer aandacht aan besteed zou worden aan deze veranderingen op psychisch niveau.

Deze behoefte aan vernieuwing blijft echter niet alleen bij het individu, maar kan hele gemeenschappen begeesteren. Politieke bewegingen roepen met regelmaat op dat het oude moet wijken om plaats te maken voor het nieuwe, met gemoederen die behoorlijk op kunnen lopen. Sinds de Franse Revolutie klinkt het geluid van een onvoltooide revolutie die zich nog moet voltrekken en heeft gedurende de negentiende en twintigste eeuw niet aan ijver ingeboet, maar dikwijls een ongekend barbarisme op de wereld losgelaten, deels omdat men niet altijd onderscheid kan treffen tussen de realiteit binnen de psyché en de objectieve wereld erbuiten. In dit geval is er ook sprake van een groepspsychose. Denk aan het voorbeeld van Dostojevski in Boze Geesten waar het dorp in brand is gestoken door activisten en de paniekbevangen omstanders uitroepen naar een brandweerman die op het dak het vuur probeert te blussen:
-Wat doet hij daar?
-Hij blust, excellentie.
-Onwaarschijnlijk. Er is brand in de geesten, maar niet op de daken van de huizen. Hem eraf halen en alles laten gaan! Liever op zijn beloop laten, op zijn beloop! Laat het vanzelf maar op de een of andere manier uitgaan.

Zelfs in niet-westerse samenlevingen zien wij hoe gemeenschappen in psychosen kunnen vervallen met een hoop op vernieuwing. De Geestesdans (“Ghost Dance”) van 1890 van de Lakota Sioux Indianen was eveneens een poging geweest om de geestelijke verbintenis opnieuw te bevestigen toen de natuurlijke hulpbronnen van het land op dreigden te raken vanwege de nijverheid van de witte settelaars.
Dit bleef niet alleen bij de Lakota, maar dijde snel uit naar andere Indianenstammen die dachten dat deze uitbundige dans zou leiden tot een nieuwe wereld waar de levenden en de voorouders terug zouden keren naar een luisterrijke en vruchtdragende aarde. Deze dans had voor velen een genezende werking gehad en een gevoel van verbintenis met de goden bijgebracht, maar had helaas niet de verhoopte uitwerking op de omgeving gehad. Ondanks de culminatie van achterdocht bij de settelaars met als gevolg de massaslachting bij Wounded Knee in 1890, bleef de Geestesdans doorgaan tot 1914 toen het vanzelf aan kracht begon te verliezen.
Deze observaties bevestigen opnieuw het standpunt van Jung dat de psyché niet te versmaden valt, maar juist het meest duchtige gevaar voor de mensheid vormt als wij haar niet begrijpen. De wereld hangt inderdaad aan een dun draadje, en dat is de psyché van de mens. De psyché is geen onderdeel van de werkelijkheid, maar juist de schepper ervan.
En net als de psyché de werkelijkheid schept, is ook zij onderhevig aan vernieuwing. Vandaar het belang om deze vernieuwing te begrijpen om niet in oude, ingeslepen levenspatronen te vervallen, met inflatie en eenzijdigheid als gevolg. Het is een goed begin om vanuit de actieve imaginatie de oude gewoontes af te sluiten en nieuwe voornemens te overleggen aan onze innerlijke gidsen, terwijl de koude avondlucht kleurvol aftekent door uiteenspattend vuurwerk.
Op deze noot wens ik allen een fijn uiteinde van het oude en een voorspoedig Nieuwjaar toe.
